Een succesvolle cocktail van onverschrokken ondernemingsdrift en gedegen speurwerk: de publicatie over Belgische IS-leden die vrouwen als slaven in huis hielden, kwam tot stand door een bijzondere Vlaams-Nederlandse coproductie. Brenda Stoter Boscolo, freelance journalist/columnist voor DPG Media en auteur van het boek Het vergeten volk over de Jezidi’s, reist doorgaans solo door het Midden-Oosten. En Bruno Struys, onderzoeksjournalist bij De Morgen, schreef vaak over het Midden-Oosten, maar dan toch veelal vanuit België.

Struys: “Ik heb Brenda benaderd omdat zij de Jezidi-specialist is en ik mijn hypothese - Belgische betrokkenheid bij de genocide op de Jezidi’s - niet alleen hard kon maken. Voor mij was het duidelijk dat ik te weinig kennis had om de verhalen die ik wilde optekenen boven tafel te kunnen krijgen.’’

Samen trokken ze een kleine maand rond in Irak. Dat leverde uiteindelijk de verhalen op die ze zochten: vrouwen die tot in detail vertelden hoe ze tot slaaf gemaakt en vernederd waren door Belgische IS-strijders. Gemakkelijk was het zeker niet. Stoter: “Soms trokken we dagenlang rond met alleen een voornaam.’’

Ook in dat opzicht loonde de Vlaams-Nederlandse samenwerking, zegt Struys. “Er waren momenten dat we dachten dat het tot niks zou leiden. Gelukkig was er afwisselend altijd een van ons die er toch in bleef geloven.’’

Stoter: “Ik houd niet van bureau­journalistiek, ik wil de straat op, mensen spreken. Maar ik moet toegeven dat Bruno met zijn connecties heel snel zaken voor elkaar kreeg. Wat dat betreft hebben we iets van elkaar geleerd.’’

Hun werk leidde in de parlementen van beide landen tot resoluties die het lot van de Jezidi’s erkennen. Beide journalisten denken dat de grensoverschrijdende samenwerking van verschillende media - in dit geval van hetzelfde bedrijf - naar meer smaakt. Mits aan de juiste voorwaarden wordt voldaan, aldus Struys. “Je moet openstaan voor samenwerking, vertrouwen in elkaar hebben en informatie durven delen. Dat zijn de meeste journalisten niet gewend.’’

Het sloeg in als een bom: in november 2021 onthulde onderzoeksjournalist Joppe Nuyts na een undercover-operatie met camerabeelden dat er bij de Belgische tak van PostNL sprake was van sociale fraude, uitbuiting en kinderarbeid. Zijn onderzoek leverde bedankjes op van uitgebuite pakjesbezorgers, sluiting van het PostNL-depot in Wommelgem en grootschalig justitieel onderzoek. Bovendien is er inmiddels een wetswijziging in de maak om sociale fraude met onderaannemers te voorkomen.

“Natuurlijk ben ik fier op dit onderzoek’’, zegt Nuyts, die een kleine twee maanden diensten als chauffeur draaide om voldoende overtuigend materiaal te verzamelen. “Als onderzoeksjournalist moet je bewijsmateriaal verzamelen met in het achterhoofd de wetenschap dat je rechtszaken aan je broek kunt krijgen. Het bewijs moet onweerlegbaar zijn.’’

Die opzet slaagde uiteindelijk glansrijk, maar pas na lange dagen. “Net als de uitgebuite chauffeurs maakte ik dagen van 14 à 15 uur. Alleen gebeurde dat bij mij niet omdat het moest, maar uit nieuwsgierigheid.”

Die dagen vulde hij behalve met het bezorgen van pakketjes ook met gesprekken met onderaannemers en radeloze pakketbezorgers, waaronder ook kinderen. Voortdurend was er de angst om te worden ontmaskerd als journalist. De steun van zijn collega’s bij News City hielp hem daarbij. Uiteindelijk leverden zijn inspanningen niet alleen uitvoerige reportages bij VTM en HLN op, want de juridische gevolgen blijven de gemoederen bezighouden.

Een mooi voorbeeld van een onthulling die maatschappelijk relevant is dus. En dat laatste vindt Nuyts, die een verleden heeft als factchecker, misschien nog wel het belangrijkst. “Ik merk dat steeds meer mensen nu wel twee keer nadenken voordat ze achteloos weer een pakketje bestellen. Juist omdat ze nu hebben gezien dat er een zeer twijfelachtig systeem achter schuilgaat.’’

Op pad met een camera in je knoopsgat, dat was ook voor Jorina Haspels een nieuwe tak van sport. Als ervaren journalist voor AD Haagsche Courant had ze in haar ‘gewone baan’ al een voorliefde voor speurwerk. “Maar dat was altijd als schrijvend journalist, en ik was vooral van de korte klappen. Bij de Haagsche Courant deed ik maximaal een week over een artikel.’’

Dat veranderde toen ze op 1 maart 2021 voor een jaar overstapte naar de ADR-onderzoeksredactie. Haar meest spraakmakende dossier was de wereld achter nepmerkkleding en nepsieraden. Het resultaat daarvan: een videoserie plus geschreven productie waarvoor ze in 2021 onder meer in Polen en Turkije belandde. Een videoserie over een onderzoeksdossier, waarvan de belangrijkste resultaten werden gepubliceerd in het voorjaar van 2022, dat was bovendien een primeur voor ADR Nieuwsmedia.

“Die nepmerkkleding wordt overal open en bloot verkocht. Maar waar komt die nu precies vandaan? En welke wereld blijft verborgen? Dat waren de hoofdvragen. Ik vond het heerlijk om zo lang aan een onderwerp te mogen werken. Tegelijkertijd heb ik het ook vervloekt, omdat ik het schrijven over dagelijks Haags nieuws in eerste instantie miste. Als ik dan een mooi Haags nieuwtje zag, jeukten m’n vingers. Als onderzoeksjournalist is de dagelijkse tijdsdruk minder, maar de stress is juist groter. Je wilt toch iets bijzonders boven water halen.’’

Haar uitstap naar de onderzoeksredactie loonde op verschillende fronten. “Je ziet dat nieuwsmedia zich steeds meer willen en moeten onderscheiden met gedegen verhalen en producties. Persoonlijk vond ik het een mooie kans om mezelf breder te ontwikkelen. Met de videoredactie samenwerken, denken in beelden, je vastbijten in zo’n ingewikkeld onderwerp, criminele sporen volgen: het is een enorme leerschool.’’

Dat die sporen ook kunnen leiden naar louche plekken en je als onderzoeksjournalist niet overal met bloemen wordt ontvangen, daar heeft ze minder moeite mee. “Als verslaggever van AD Haagsche Courant schreef ik ook over de Haagse volkswijk Duindorp; dan ben je qua intimidatie wel wat gewend.’’

Journalist van het Jaar in 2019 (samen met Pieter Klein), ‘de man die de toeslagenaffaire aan het rollen bracht’ en de onderzoeksjournalist die ook in 2021 spraakmakende artikelen (zoals de follow-up dat de Belastingdienst vooral achter lage inkomens aan ging) bracht over een van de nieuwszaken van het jaar in Nederland: het lijkt misschien alsof Jan Kleinnijenhuis steevast op het schild wordt gehesen.

De realiteit is minder glansrijk. “De toeslagenaffaire was lang niet zo groot in de periode dat ik er het meest intensief mee bezig was”, zegt Kleinnijenhuis. Het spitwerk was destijds vooral tijdrovend en frustrerend, zeker toen er van overheidswege een fluistercampagne tegen hem op gang kwam. Voorlichters probeerden hem zwart te maken omdat hij zou publiceren over onverkwikkelijke zaken die er niet waren. Dat er vervolgens toch een onwaarschijnlijke beerput bleek te bestaan en politici sneuvelden door de toeslagenaffaire, ziet Kleinnijenhuis niet als overwinning.

“Het betekent wel erkenning voor de gedupeerden die jarenlang tegen de overheid streden. Dat Menno Snel aftrad als staatssecretaris en het kabinet er in januari 2021 over viel, interesseert me niet. Als onderzoeksjournalist is het mijn doel om de feiten te brengen. Als je bij het maken van een nieuwsverhaal nog vragen hebt die blijven hangen, als je de overtuiging hebt dat je verder moet zoeken naar een antwoord op de vraag ‘Maar hoe zit het nou echt?’, dan heb je iets te pakken. Ik hoop ook dat journalisten vaker op dat gevoel durven vertrouwen.’’

Hij voelt zich gezegend dat daarvoor bij zijn krant ruimte is. “Voor iedereen met een goed doordacht idee is bij Trouw tijd en ruimte om een zaak diepgravend te onderzoeken’’, aldus Kleinnijenhuis, die benadrukt dat hij nooit solo opereerde. “Bij Trouw was adjunct-hoofdredacteur Martijn Roessingh mijn vraagbaak en luisterend oor, en ook in de samenwerking met Pieter Klein (toenmalig RTL Nieuws-journalist) toetsten we continu onze ideeën bij elkaar. ‘Wat zie ik over het hoofd?’, ‘Waar kunnen we dit verifiëren?’: dat soort vragen voorkomen dat je een tunnelvisie ontwikkelt.’’

Inmiddels begeleidt Kleinnijenhuis bij Trouw jonge journalisten die hun onderzoeksvaardigheden willen aanscherpen. Een van zijn tips: “Als instanties steeds harder gaan roepen dat je onzin verkondigt, zal er wel iets zitten.’’